Сая УИХ дахь МАН-ын бүлэг мэдээлэл хийх үеэр УИХ-ын гишүүн Д.Хаянхярваа өрийн талаар тайлбар хийнэ билээ. Түүний тайлбар болон Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгийн “Монголын эдийн засгийн чуулган 2016” дээр хэлсэн үгнээс харахад “МАН-ын өр”, “АН-ын өр” гэсэн хуваагдал бий болчихсон мэт санагдсан. Ер нь ийм яриа гаргах нь хэр зохимжтой юм бэ?
-Ер нь “МАН-ын өр”, “АН-ын өр” гэж байх ёсгүй л дээ. Монгол Улсын өр л гэж байгаа. Үүн дотроо улсын өр, Монголбанкны өр, арилжааны банкны өр, хувийн хэвшлийн өр гэж хуваагдах байх. Нийт дүнгээр нь аваад үзэх юм бол 2015 оны төгсгөлд 21.5 тэрбум ам.долларын өртэй байсан. Нэмээд сая сар орчмын хугацаанд 750 сая ам.долларын зээлийг Засгийн газар авчихлаа. Тэгэхээр үндсэн гадаад өр 22.2 тэрбум ам.доллар болсон гэсэн үг.

-Гэхдээ энд задаргаа бас байгаа биз дээ. Хэн хариуцах вэ гэдэгтээ холбоотой?
-Байна. Улсын хариуцах, хувийн хэвшлийн хариуцах, хэзээ төлөх юм, юунд зарцуулах юм гэдгээр нь ангилах хэрэгтэй. Үүнд анхаарал хандуулмаар байна. Мөн нэгдүгээрт, мэдээллийг олон нийтэд нээлттэй, ил тод хүргэх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, тэр өрийг хэрхэн төлөх вэ гэдэг арга замыг зөв олох ёстой. Миний хувьд юун түрүүнд Засгийн газар өөр дээрээ өрийн хэр хэмжээний ачаалалтай болсон бэ гэдэгт анхаарал хандуулж байна. Өнгөрсөн онд УИХ-аар Өрийн удирдлагын тухай хууль гэдгийг баталсан.
-Улсын өрийг хэн төлж барагдуулах юм бэ?
-Улсын өр гэдэгт Монгол Улсын Засгийн газар татвар төлөгчдийн татварын мөнгөөр тодорхой хэм­жээний менежмент хийж төлөх өрийг хэлнэ. Энэ утгаараа 1990 оноос 2012 он хүртэл буюу 22 жилийн хугацаанд Монгол Улсын Засгийн газар 2.2 тэрбум ам.долларын өр тавьсан. Энэ өр бол 0-2 хувийн хүүтэй, 20-30 жилийн хугацаатай, дандаа хөнгөлөлттэй зээлүүд. 2012 оноос манай улс олон улсын зах зээл дээрээс арилжааны зээл авч эхэлсэн.
-Өндөр хүүтэй гэсэн үг үү?
-Тийм ээ. Арилжааны зээлийн хүү нь 4.1-10.8 хувьтай, эргэн төлөгдөх хугацаа нь 3-10 жилийн хугацаатай байгаа. Тэгэхээр энэ хоёрыг эхний ээлжинд ялгамаар байна. Сүүлийн үед Ардчилсан намын удирдлагууд өр, зээлийн асуудлыг хөндөж яриад эхэлсэн учраас бид нар бас нарийвчлан ярих хэрэгтэй болов уу.
-Танд тэгээд нийт өрийн задаргаа байна уу. Хүмүүст бодит мэдээлэл өгөх үүднээс тоочиж болох уу?
-Бүх өрийг аваад үзэхэд зөвхөн Засгийн газарт оногдож байгаа өр гэхэд Чингис бондын 1.5 тэрбум ам.доллар. “Дим Сам бонд” гэж Хятадад гаргаж байгаа 162 сая ам.доллар, олон улсын банк санхүүгийн байгууллага, түншлэгч орнуудаас сүүлийн дөрвөн жилд авсан 897.8 сая ам.доллар, Монголбанкны Хятадын Ардын банктай хийсэн юанийн своп хэлцлийн дүнд авсан 10 тэрбум юань буюу хоёр тэрбум орчим ам.доллар, Хөгжлийн банкны Өмнөд Солонгосоос авсан 580 сая ам.доллар, “Самурай” бондын 30 тэрбум иень буюу 290 сая ам.доллар, Хятадын Хөгжлийн банкнаас авсан 162 сая ам.доллар, Кредит свисс гэж банкнаас авсан 320 сая ам.доллар, Германы банкнаас авсан 13.9 сая ам.доллар гээд бүх баримт нь энд байна. Яг Хөгжлийн банкны хувьд нэг тэрбум 365 сая ам.долларыг гаднаас авсан. Үүн дээр нэмээд арилжааны банкуудад Засгийн газраас баталгаа гаргаж өгсөн зүйлүүд байгаа. Тэр бүхнийг нийлүүлээд үзэх юм бол сүүлийн жилүүдэд долоон тэрбум 200 гаруй сая ам.долларын зээлийг Засгийн газар, Монголбанк, Хөгжлийн банк нийтдээ авсан байна.
-За нэгэнт ийм их хэмжээний зээл авчихсан нь тодорхой юм байна. Гол нь одоо эргэн төлөгдөх нөхцөл нь ямар байгаа юм бэ. Нэгэнт авсан өр, зээлийн өрөөс толгойгоо цохиод хэвтэлтэй биш. Төлж таарна биз дээ. Иймд менежмент талаас нь тайлбар өгөхгүй юу?
-Одоо харин тэрийгээ яримаар байна. Өрийн удирдлагын тухай хуулиа ажил хэрэг болгомоор байна. Ядаж л хэр хэмжээний өртэй юм, өрийн задаргаа нь юу юм, өрөө төлөх Монгол Улсын чадавхи бий юу гэдгээ ярих хэрэгтэй. Энэ хүрээнд ойрын хоёр жилийг аваад үзэхэд Монгол Улсад 2016-2018 оны хооронд бидний гадаад талд төлөх өр зээл юу байгаа юм бэ гэдгийг тооцоход 2016 онд гэхэд 900 орчим сая ам.долларыг төлөх ёстой. 2017 онд энэ тоо хоёр тэрбум гаруй ам.долларыг төлнө. 2018 онд 1.3 тэрбум орчим ам.долларыг гадаад өрөндөө төлөх ёстой. Мөн 2018 оноос Чингис бондыг төлж эхэлнэ. Түүнчлэн энэ оны нэгдсэн төсөвт зээлийн үйлчилгээний төлбөрт гэхэд 947.8 тэрбум төгрөг тусгасан. Гадаад зээл, дотоод үнэт цаасны зээлийн төлбөрт 1.6 их наяд төгрөг буюу нийтдээ 2.6 их наяд төгрөгийг тусгасан. Энэ нь 2016 оны нэгдсэн төсвийн орлогын 38 хувийг эзэлж байгаа юм.
-Гэхдээ өр гэдэг шинэ зүйл биш шүү дээ. Өмнө ч гэсэн өр, зээл тавьж л байсан байх. АН-ынхны тайлбараас бодоход?
-Өмнө нь эдийн засаг эрчимтэй байх үед буюу 2012 оноос өмнө баялаг бүтээгчдийн мөнгийг татвар хэлбэрээр аваад түүнийгээ эргүүлээд бүтээн байгуулалт, цалин тэтгэврийн нэмэгдэл, нийгмийн халамжинд зарцуулдаг байсан. Одоо гэтэл тийм мөнгө байхгүй болсон. Тэр бүхэнд зориулагдах ёстой мөнгийг өр, зээлэндээ тавьж туугаад байна гэсэн үг л дээ. Хүмүүс “Би энэ өрийг чинь төлөхгүй. Надад хамаагүй” гэдэг. Гэтэл бодит байдал дээр иргэдийн халааснаас мөнгө шууд авч, өр зээл төлөөгүй ч гэсэн улсаас иргэндээ өгдөг үйлчилгээнүүд нь байхгүй болчихож байгаа юм. Хэрвээ ийм хэмжээний өр, зээл төлдөггүй байсан бол өдийд цалин тэтгэвэр нэмэгдэж, нийгмийн халамжийн бодлого хэрэгжих байсан. Ноосны урамшуулал цагтаа бууж, оюутны 70 мянгыг тогтмол өгч байх байсан. Үүнээс болж төрөөс танд үзүүлдэг үйлчилгээ, төрөөс таны ажиллах, амьдрах орчныг сайжруулахын төлөө хийдэг бүтээн байгуулалтууд бүгд татарсан гэсэн үг.
-Хэт их арилжааны зээл авсанд учир нь байна уу?
-Мэдээж арилжааны зээл авч болно. Гол нь юунд зарцуулах, юу хийх, ямар хугацаатай, ямар нөхцөлтэй вэ гэдгээ сайтар хянах ёстой. Түүнээс бус арилжааны зээл авч төсвийн алдагдлыг нөхөх, улс төрийн зорилгоор сонгуульд ашиглах, хэдхэн дарга өөрсдийн нэр хүндийг өсгөхийн тулд хэзээ ч үр дүн нь гарахгүй төсөлд хөрөнгө оруулдаг байж болохгүй. Уг нь 1990-2012 оныг хүртэлх хугацаанд бий болгосон Монгол Улсын капитал байсан юм. Нэр хүнд, манай улсын эдийн засгийн хандлага. Нэг үе арилжааны зээл авах гээд ч өгдөггүй байсан. Харин 22 жилийн дараагаас нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн. Капитал бий болгож чадсан гэж болно. Яг энэ үед Ардчилсан намынхан засагт гарч ирсэн. Тухайлбал “Чингис” бондоор авсан мөнгийг юунд зарцуулав. Хувь хүн ч гэсэн зээл авахдаа хэдэн төгрөгийг хэдэн жилийн хугацаатай авч, юунд зарцуулж, хэрхэн эргэн төлөх вэ гэдгээ боддог биз дээ. Харамсалтай нь, 2012 оноос хойш авсан арилжааны зээлээр гүйцэтгэх засаглал нүдэнд харагдаж, гарт баригдах зүйл хийсэнгүй.
-“Зам барьсан”, “Гудамж” төслийг хэрэгжүүлсэн, “Үйлд­вэрүүд ашиглалтад орсон” гэх мэт олон л мэдээлэл гардаг даа?
-Мэдээж тодорхой ажил хийсэн. Тэр их мөнгө эргэж байгаа юм чинь харуулах үүднээс хийж л таараа. Монгол Ардын намын эхлүүлсэн зарим нэг ажлыг дуусгасан. Ер нь олонх нь 50-70 хувийн санхүүжилт нь хийгдсэн, ажил нь хийгдээд дундаа орчихсон байсан тийм бүтээн байгуулалтыг дуусгасан. Төгсгөлийнх нь мөнгийг бондоос санхүүжүүлсэн гэж хэлж болно. Тодорхой аж ахуйн нэгжид боловсруулах үйлдвэрлэлийн чиглэлээр санхүүгийн дэмжлэг үзүүлсэн нь үнэн. Гэхдээ 30 гаруй хувийг нь хэзээ ч эдийн засагт эргээд үр ашигтай, зээлтэйгээ, хүүгээ төлж чадах тийм төсөлд оруулаагүй байна.
-Гэхдээ Монгол Ардын намыг АН-ын авсан зээлийн дайны мөнгийг монголчуудад үр ашиггүй зүгээр тараасан гэж шүүмжлээд байгаа. Зүгээр хоол болгоод иргэдэд өгчихсөн ч гэдэг юм уу?
-Сая Ерөнхий сайд Ч.Сайхан­билэг “Монголын эдийн засгийн чуулган 2016” дээр их буруу мэдээлэл хийж байна лээ. Жишээ нь, 2008-2012 оны Засгийн газрын үед одоогийн Н.Алтанхуяг болон Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын үед тавьсан өр зээлийн хэмжээний зээлийг авсан мэт ярьж байна лээ. Гэтэл 2008-2012 оны үед Монгол Улсын Засгийн газар гадны зээл тусламж авсан. Гэхдээ энэ нь 600 сая гаруй ам.доллар л байсан. Нэг ёсны 2007 оноор тасалбар болгоод харах юм бол 1.7 тэрбум ам.долларын өр зээлийг Монгол Улсын Засгийн газар авсан. Дээр нь энэ 22 жилийн хугацаанд тавьсан өр зээлийг ард түмэнд бүгдийг нь халамж байдлаар тараасан мэтээр Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг ярьж байгаа нь асар буруу мэдээлэл болсон. Ер нь бол УИХ-ын 2008 оны сонгуулийн дараа Ардчилсан нам, Монгол Ардын нам хоёр хамтарч засаг барьсан. Хоёулаа “Эрдэнийн хувь”, “Эх орны хишиг” гэж бэлэн мөнгөний амлалт өгч гарч ирсэн. Тэр амлалтандаа 850 сая орчим ам.долларыг тараасан. Тэр үеийн ханшаараа энэ нь нэг их наяд төгрөг, одоогийн ханшаар бол 500 сая ам.долларыг иргэдэд 21 мянган төгрөг, оюутнуудад сургалтын төлбөр, ахмадуудад нэг сая төгрөг хэлбэрээр тараасан. Магадгүй хавтайруулан олгосон нь буруу байж мэднэ. Гэхдээ ерөнхий эдийн засгийн идэвхжлийг дэмжсэн, худалдан авах чадварыг нэмэгдүүлсэн, ард иргэдийн ажил амьдралд тус дэм болсон уу гэвэл болсон. Тийм учраас тэр мөнгийг харин хаанаас яаж гаргасан гэдгийг сайн ярих ёстой.
-Хаанаас гаргасан гэж?
-Төсөв дээр ямар нэгэн ачаалал үүсгэлгүйгээр энэ мөнгийг босгосон. Тэр үедээ татвар төлөгч болон үйлдвэрлэгчид дээр 400 гаруй сая ам.доллар л байсан. Энэ хэмжээний бодит байдлыг нэг удаагийн сонгуульд зориулж нэгнийгээ хуурах, эсвэл идсэн ууснаа нуух гэж нөгөөгөө чирэх мэтээр гаргаж тавих юм бол буруу. Бодит байдлыг нь би сая хэллээ. Ийм, ийм байсан гэж.
-Одоо тэгээд юуг ярих ёстой гэж?
-Засгийн газар үнэхээр энэ хэмжээний өр зээлийг авчихсан юм бол үүнийгээ ямар менежмент хийж төлөх юм, бидэнд ямар гарц байгаа юм бэ гэдэг дээрээ төвлөрч яримаар байна. Үнэхээр сүүлийн үед олон улсын санхүүгийн байгууллагууд Монголын талаар таагүй дүгнэлт гаргаад эхэллээ.
-Азийн хөгжлийн банк бараг шууд утгаар нь “Дампуурна” гээд хэлчихсэн юм биш үү?
-“Монгол Улс өрийн дарамтын хувьд аюултай зэрэглэлийн орны тоонд орлоо” гэдэг тайлбар хийсэн байна лээ. Мэдээж орон, орон өөр өөр байдаг. Зарим орон Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнтэйгээ харьцуулах юм бол 100, 200 хувийн зээл авсан нь байдаг. Гэхдээ эргэн төлж чадаж байвал зээл авах нь буруу биш. Гэтэл Монгол Улсын ойрын эдийн засгийн өсөлт, өнөөдрийн төсвийн байдалтай эргэн уялдуулахад “Эргэн төлж чадах уу” гэдэг нь гол асуудал болчихоод байгаа юм.
-Одоо тэгээд нэг хүнд 15 сая төгрөг, таван сая төгрөг, гурван сая төгрөгийн өр ноогдож байна гээд л яриад, бичээд байх юм. Яг аль нь үнэн юм бэ?
-Гадаад өр зээлийн хэмжээг монгол мөнгөнд шилжүүлээд үзэх юм бол нэг хүнд 15 сая төгрөгийн өр ноогдож байгаа.
-Гэхдээ “Иргэн та төлөхгүй ээ. Улс төлнө. Санаа битгий зов” гэсэн тайлбар яваад байх юм билээ?
-Өнөөдөр та бидний халааснаас шууд утгаараа гарч төлөхгүй ч гэсэн хувь иргэнд очдог төрийн үйлчилгээ, халамжийн бодлого бүгд байхгүй болно. Эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах боломж багасна. Энэ бол иргэний халааснаас гарахтай адилхан аюултай зүйл. Тиймээс Монгол Ардын нам санхүүгийн тооцоогоо ил болгооч гэдэг асуудлыг тавиад байгаа юм.
-Та нараас юуг нь яг нуугаад байгаа юм бэ?
-Ерөнхий сайд асан Н.Алтан­хуягийн Засгийн газрын үед бондын мөнгө зарцуулагдсан. УИХ хаана, хэнд өгсөн, юунд зарцуулсан гэдгийг нь мэдээгүй. Ядаж төсвийг нэг болгох хэрэгтэй байна. Санхүүгийн тоо баримтуудаа ил болгох шаардлагатай байна. Бондын мөнгө гэж нэг тусдаа. “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр” гэж хоёр их наяд орчим төгрөг зарцуулсан. Тэр нь тусдаа. Нэг талд нь төсөв гэж яваад байдаг. Нэг улс атлаа гурван төсөвтэй юм шиг явсан. Ийм нөхцөлд санхүүгийн сахилга бат гэдэг зүйлийг хэн нь сахих юм гэдэг нь ойлгомжгүй болчихсон. Иймд өрийн менежментийн нэгдсэн хөтөлбөрийг яаралтай боловсруулах хэрэгтэй байна. Гарах гарц гэсэн үг л дээ.
-Таны хувилбар юу байна?
-Гурван арга зам байгаа гэж харж байгаа. Нэгдүгээрт, өрийг өрөөр солих. Хоёрдугаарт, хуримтлал бий болгох. Гуравдугаарт, ерөнхий санхүү эдийн засгийнхаа бодлогыг засч, менежментийг нь зөв болгох. Дээр нь, том төслөө эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, эдийн засгийн чадавхи бий болгох. Уул уурхай, эрчим хүч, хөдөө аж ахуйн салбараа дэмжих. Харамсалтай нь, Ардчилсан намын удирдлагуудын зөрчил, тэмцлээс болоод энэ бүх төсөл гацсан.
-Ер нь бол МАН сүүлийн гур­ван жилд тавьсан улсын өрийг ярьж, сонгуульд нэлээн оноо авах төлөвлөгөөтэй байгаа байх. Тийм үү?
-Тэрийг хэлж мэдэхгүй байна. Ер нь бол Монгол Улс өрийн асуудлаар чөтгөрийн тойрогт орчихлоо. Гадаад, дотоод талын аль алинд нь өрөнд орсон. Иргэд арилжааны банкнуудын өмнө өрөнд уначихсан байна. Одоогийн байдлаар 900 мянган иргэн ямар нэгэн байдлаар өр зээлтэй байна. Зөвхөн тэтгэвэр авагчдын 80 хувь нь гэхэд өртэй байна. Цалин авлаа, өрөндөө өгнө. Мөнгө хүүлэх арга бүр гүнзгийрчихлээ. Ийм чөтгөрийн тойргоос иргэдээ хэрхэн аврах вэ гэдэг дээр аль ч нам нь бодлого боловсруулж, ажиллах ёстой л гэж бодож байна.